Στη Σοβιετική Ενωση τα παιδιά ήταν πραγματικά η «προνομιούχα τάξη». Η ικανοποίηση των πιο διαφορετικών αναγκών της σωματικής και ψυχικής υγείας των παιδιών, της σωματικής και πνευματικής ανάπτυξης, αποτέλεσε το αντικείμενο της πιο θερμής φροντίδας της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Ενα μήνα μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση, στις 20 Δεκέμβρη του 1917, πριν καλά – καλά σταθεροποιηθεί η εξουσία της εργατικής τάξης, εκδίδεται διακήρυξη του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας που αποτυπώνει τις προτεραιότητες της επαναστατικής εξουσίας: «Η αγωγή των παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι ένα από τα ουσιαστικότερα προβλήματα του καιρού μας. Στο τσαρικό καθεστώς η ιδέα για πλατιά ανάπτυξη της προσχολικής αγωγής συναντούσε για πολύ ευνόητους λόγους μικρή συμπάθεια στην άρχουσα τάξη (τα ιδρύματα προσχολικής αγωγής στην τσαρική Ρωσία ήταν μετρημένα και δεν ξεπερνούσαν σε ολόκληρη την επικράτεια τα 280). Εκεί που στραγγαλιζόταν ό,τι λογικά σκεπτόμενο υπήρχε, εκεί δεν υπήρξε και δεν μπορούσε να υπάρξει θέση για τη φροντίδα των παιδιών, για τη σωματική και πνευματική τους ανάπτυξη. Η ελεύθερη δημοκρατική Ρωσία, που χτίζει τη νέα ελεύθερη ζωή της, πρέπει κατά κύριο λόγο, να φροντίζει για τους αδύνατους των αδυνάτων».1 Το 1918, το σύστημα προσχολικής διαπαιδαγώγησης, οι παιδικοί σταθμοί εντάσσονται στην ευθύνη του υπουργείου Παιδείας και αποτελούν κομμάτι του σοσιαλιστικού εκπαιδευτικού συστήματος.

 

Ο Λένιν ονόμασε τους προσχολικούς βρεφικούς, παιδικούς σταθμούς «φύτρα του Κομμουνισμού». Στο έργο του «Η μεγάλη πρωτοβουλία»2 έγραφε: «Βρεφικοί σταθμοί, νηπιοτροφεία, νηπιαγωγεία είναι τα δείγματα αυτών των εμβρύων, αυτά τα απλά, τα καθημερινά μέσα που δεν απαιτούν καμία πολυτέλεια, κανένα στόμφο, καμία εθιμοτυπία και που είναι ικανά να απελευθερώσουν τη γυναίκα, να περιορίσουν και να εξαφανίσουν την ανισότητά της με τον άνδρα σχετικά με το ρόλο της κοινωνικής παραγωγής». Προσδιορίστηκε ότι στους νηπιακούς και παιδικούς σταθμούς στη Σοβιετική Ενωση πραγματοποιούνται οι σκοποί της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών σύμφωνα με τις ιδιομορφίες της κάθε ηλικίας, η ολόπλευρη, αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους, διαπλάθονται οι αυριανοί οικοδόμοι του κομμουνισμού.

Σημαντικό ρόλο στην επεξεργασία των θεωρητικών κατευθύνσεων και βάσεων της μαρξιστικής Προσχολικής Αγωγής έπαιξε η Ν. Κ. Κρούπσκαγια. Ενδεικτικό της σημασίας που έδινε η σοβιετική εξουσία στον προσδιορισμό του περιεχομένου της ήταν η διενέργεια πανρωσικών συνεδρίων με θέμα «Οι σκοποί και τα μέσα διαπαιδαγώγησης των παιδιών προσχολικής ηλικίας», το πρώτο συνήλθε το 1919 υπό την καθοδήγηση της Κρούπσκαγια και του Λουναρτσάσκι.3Σύμφωνα με το πρώτο αναλυτικό πρόγραμμα, που εκδόθηκε το 1920 με την επιστημονική επίβλεψη του Λουναρτσάσκι, αναλύονταν οι βασικοί στόχοι του παιδαγωγικού προγράμματος όπως είναι η ανεξαρτητοποίηση του παιδιού, η κοινωνικοποίησή του, βασισμένοι στη δημιουργική εργασία και την επαφή με τη φύση. Η εργασία έπρεπε να είναι ευχάριστη, ενδιαφέρουσα και δημιουργική για τα παιδιά, αναγνωριζόταν ως σημαντική δραστηριότητα για την ανάπτυξη του παιδιού.

 

Το 1920 ιδρύθηκαν 5.000 παιδικοί σταθμοί. Αργότερα, στο 3ο (1924) και στο 4ο Συνέδριο (1928) έγιναν οι πρώτες συζητήσεις για την εισαγωγή αναλυτικού προγράμματος των δραστηριοτήτων στους παιδικούς σταθμούς. Το 1928 άρχισε να κυκλοφορεί το περιοδικό «Προσχολική Αγωγή», το οποίο είχε μεγάλη συνεισφορά στη διάδοση των κυρίαρχων κάθε φορά απόψεων για τους σκοπούς και τα μέσα της Προσχολική Αγωγής.

Η ίδρυση δομών Προσχολικής Αγωγής ήταν τόσο θεαματική που ακόμα και η εφημερίδα «New York Times», σε σχετικό άρθρο το 1931, αναφέρει ότι «οι παιδικοί σταθμοί στη Σοβιετική Ρωσία είναι περισσότεροι απ” ό,τι σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο».4

Το πρώτο «Πρόγραμμα των Προσχολικών Ιδρυμάτων» κυκλοφορεί το 1932. Στο δεύτερο πρόγραμμα, το 1934, που ήταν πιο εξειδικευμένο, ξεχώριζε η «κοινωνικοπολιτική διαπαιδαγώγηση, η εργατική διαπαιδαγώγηση, η μουσικο-κινητική διαπαιδαγώγηση, η εικαστική δραστηριότητα, τα μαθηματικά, τα γράμματα». Σε αυτό το πρόγραμμα δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στα ζητήματα οργάνωσης και περιεχομένου της ζωής των παιδιών στον παιδικό σταθμό. Περιλαμβάνονται τα παρακάτω κεφάλαια: «Κοινωνική αγωγή, φυσική αγωγή, ζωγραφική, πλάσιμο εργασιακά μαθήματα, ανάπτυξη του λόγου, μαθήματα με το βιβλίο, την εικόνα, πρωταρχικές γνώσεις για τη φύση, ανάπτυξη των πρωταρχικών αντιλήψεων, μαθήματα για τα γράμματα».

 

Σε άρθρο του, ο Κώστας Βάρναλης, μετά από τη συμμετοχή του το 1934 στο 1ο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων, γράφει για τα επιτεύγματα σε αυτόν τον τομέα: «Σ” ένα όμως σημείο συμφωνούν όλοι: πως η Σοβιετική Ρωσία έχει ξεπεράσει όλα τα αστικά κράτη στην Παιδεία. Για τους βρεφικούς σταθμούς υπάρχουν σε αναλογία ένας επί 3.000 κατοίκων στις πολιτείες. Σύμφωνα με ένα διάταγμα της Σοβιετικής Κυβέρνησης (3 Ιούλη 1932), δεν μπορεί να ιδρυθεί εργοστάσιο ή να χτιστεί πολυκατοικία χωρίς να περιληφθεί μέσα στο γενικό πλάνο και ο βρεφικός σταθμός. Το παιδί, μέσα εκεί ανατρέφεται επιστημονικά δηλαδή με όλους τους όρους της υγιεινής και της παιδαγωγικής για να αποκτήσει, στην πιο τρυφερή του ηλικία, εκείνες τις συνήθειες, που είναι απαραίτητες σε έναν «τέλειο» πολίτη του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Ετσι, μαθαίνουν στα παιδιά να έχουν πειθαρχία και τάξη στη μικρούλα τους ζωή, ν” αγαπάνε την καθαριότητα, να έχουνε αυτενέργεια και το συναίσθημα της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας που είναι θεμελιακή αρχή της κολλεκτιβίστικης κοινωνίας».5

Μέχρι το 1940 είχαν ιδρυθεί 24.000 παιδικοί σταθμοί για 1.170.000 παιδιά. Αν και κατά τον Β” Παγκόσμιο Πόλεμο οι καταστροφές ήταν τεράστιες, παρ” όλα αυτά ο απόλυτος αριθμός των παιδικών σταθμών αυξήθηκε. Το 1968 αριθμούσαν τους 100.000, κάλυπταν τις ανάγκες 9.000.000 παιδιών και απασχολούσαν 506.000 δασκάλους και γιατρούς.6

Φτάνοντας στο έτος 1984 – 1985, 12.000.000 παιδιά πήγαιναν στους παιδικούς σταθμούς, στους οποίους δούλευαν περισσότεροι από 700.000 παιδαγωγοί.

Συμπληρωματικά, για να τονίσουμε το μέγεθος της τιτάνιας αυτής προσπάθειας, χρειάζεται να αναφέρουμε τις προσχολικές δομές για παιδιά που έχριζαν ειδικής φροντίδας και παιδαγωγικής παρέμβασης. Είχαν ιδρυθεί και λειτουργούσαν με ευθύνη του σοσιαλιστικού κράτους ειδικά νηπιαγωγεία – παιδικοί σταθμοί για ανάπηρα ή νοητικώς αποκλίνοντα παιδιά. Αυτά ήταν εξοπλισμένα με ειδικά εκπαιδευμένους δασκάλους, νοσοκόμες και γιατρούς. Εδώ τα παιδιά δεν περνούν μόνο τον καιρό τους, αλλά έχουν και την κατάλληλη ιατρική περίθαλψη. Υπήρχαν ακόμα νηπιαγωγεία για μικρά παιδιά με ολική ή μερική αναπηρία στην ακοή, για παιδιά με αδύνατη όραση και συντονισμό μυών, για παιδιά με δυσκολίες στην ομιλία και νευρικές διαταραχές κ.ο.κ.7

 

 

Η υπεροχή αυτή δεν αφορά μόνο στα απόλυτα ποσοτικά μεγέθη και την κάλυψη των αναγκών φοίτησης, αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο της παιδαγωγικής παρέμβασης. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους Δυτικούς παιδαγωγούς και ερευνητές για το σύνολο του εκπαιδευτικού συστήματος.

Ανάμεσα στις πολλές μελέτες που εξέδωσε ο δυτικός καπιταλιστικός κόσμος, είναι και το βιβλίο γνωστού Αμερικανού κοινωνικού ψυχολόγου, του U. Bronfenbrenner, που από την εισαγωγή ακόμα θέτει αγωνιώδη ερωτήματα: «Γιατί τα παιδιά στη Δύση είναι πιο επιρρεπή στο να κοροϊδεύουν τον δάσκαλο, να κλέβουν, να αδιαφορούν για τα συνομήλικα που μπορεί να έχουν ανάγκη»; Μέσα από την έρευνά του καταγράφει ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά στην κοινωνική και ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Τεκμηριώνει ότι τα παιδιά στις ΗΠΑ είναι σκληρά, αδιάφορα ή ανειλικρινή και πολύ λιγότερα είναι ευγενικά, έχοντας χαμηλή συναίσθηση της υπευθυνότητας, σε αντίθεση με τα παιδιά της ΕΣΣΔ που δείχνουν ειλικρινές ενδιαφέρον για τους άλλους, λειτουργούν συλλογικά από την πολύ μικρή τους ηλικία. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος και το περιεχόμενο της διαπαιδαγώγησης, όπως ορίζεται από την ίδια την κοινωνία, καθορίζει τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, των αξιών και των στάσεων από την πολύ μικρή ηλικία.8

Πράγματι, η ανάγκη για την κάλυψη των αναγκών σε φοίτηση συμβάδιζε με το πραγματικό ενδιαφέρον της σοσιαλιστικής κοινωνίας να προσφέρεται ό,τι καλύτερο, επιστημονικά τεκμηριωμένο, υπηρετώντας φυσικά τους συνολικούς κοινωνικούς σκοπούς όπως είναι η συλλογική, συντροφική δράση, η αλληλοβοήθεια. Καταξιώνονταν από τη μικρή ηλικία η ωφελιμότητα και η αξία της εργασίας ως πηγή πλούτου της κοινωνίας που ανήκει σε όλους, καλλιεργούνταν η υπευθυνότητα, συλλογική και ατομική. Φυσικά, η καλλιέργεια αυτών των αξιών συμβάδιζε με την ηλικία, τις βιωμένες εμπειρίες των μικρών παιδιών – που ξεκινούσαν στην οικογένεια και με συστηματικό τρόπο δουλεύονταν στις προσχολικές δομές – τις γνώσεις τους.

Σημείο – σταθμός για την παραπέρα επιστημονική αναβάθμιση του περιεχομένου παρέμβασης, συγχρονίζοντάς την με τα νέα δεδομένα, ήταν η απόφαση, το 1943, να ιδρυθεί η Ακαδημία Παιδαγωγικών Επιστημών. Ηταν πλούσια η ερευνητική προσπάθεια για τον προσδιορισμό των κατάλληλων μεθόδων που υπηρετούσαν καλύτερα τους παραπάνω σκοπούς, διασφαλίζοντας, ταυτόχρονα, την υψηλού επιπέδου επιστημονική κατάρτιση των παιδαγωγών.

Θεμελιώδες ζήτημα που διέτρεχε την επιστημονική έρευνα, στη βάση της διαλεκτικής – υλιστικής θεώρησης της ανάπτυξης του παιδιού, ήταν ο κοινωνικός και ιστορικός χαρακτήρας της ανάπτυξης του παιδιού. Η ίδια η κοινωνία, το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, ο παραγόμενος υλικός και πνευματικός πλούτος είναι η βάση που καθορίζει το περιεχόμενο της αγωγής των παιδιών, θέτει τους ευρύτερους κοινωνικούς σκοπούς, ικανοποιεί τις διευρυνόμενες ανάγκες που γεννά η ίδια η εξέλιξη και πρόοδος της κοινωνίας.

Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι η σημασία αυτής της ηλικίας, που θεμελιώνει τη συνολική ανάπτυξη του παιδιού, εξυψώθηκε στη σοσιαλιστική κοινωνία. Πολύ σωστά εντοπιζόταν η κρισιμότητα αυτής για τη συνολικότερη και μετέπειτα ανάπτυξη του παιδιού. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ταχύτητα με την οποία κατακτά λειτουργίες και δεξιότητες. Αναφέρει χαρακτηριστικά η Σοβιετική παιδοψυχολόγος Μούχινα:

«Αυτό που χτες δεν μπορούσε, σήμερα το καταφέρνει. Η ηλικία αυτή χαρακτηρίζεται από τη συνεχή κίνηση του παιδιού προς τα μπρος, την εμφάνιση του καινούργιου, το πέρασμα από τις πιο απλές αντιδράσεις σε πιο σύνθετες, σε ενέργειες που απαιτούν σκέψη, η εμφάνιση της ομιλίας και της πρώτης αυτοτελούς δράσης.

Τι είναι ένα νεογέννητο; Είναι ένα εντελώς αβοήθητο πλάσμα, ανίκανο να ζήσει έστω και μερικές μέρες χωρίς ειδική φροντίδα, ένα ον που δεν μπορεί να μετακινηθεί, ούτε να βρει τροφή, ούτε να έρθει σε επικοινωνία με τους γύρω του.

Μπροστά μας όμως τώρα έχουμε ένα παιδί τριών ετών. Είναι ικανό όχι μόνο να μετακινείται και να κάνει πολύμορφες κινήσεις με τα χέρια του, αλλά και να χρησιμοποιεί πολλά αντικείμενα που έφτιαξε ο άνθρωπος. Το 3χρονο ξέρει πάνω από 1.000 λέξεις, διατυπώνει σωστά τις γραμματικές προτάσεις…»9. Κάθε χρόνος σε αυτήν την ηλικία είναι άλμα στην ανάπτυξη του παιδιού, γι” αυτό η στοχευμένη, με το κατάλληλο περιεχόμενο, επιστημονικά προσδιορισμένη παρέμβαση είναι πολύ σημαντική, καθώς θέτει τα θεμέλια για την παραπέρα σωστή, υγιή και ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού.

Το πρόγραμμα στα Κέντρα Προσχολικής Διαπαιδαγώγησης ήταν Ενιαίο, αφορούσε όλες τις ηλικίες, σε αυτά πήγαιναν τα παιδιά από τη γέννησή τους μέχρι και την είσοδό τους στο σχολείο. Ηταν αναγνωρισμένη η σημασία της προσχολικής διαπαιδαγώγησης για τη σωστή, αρμονική ανάπτυξη του παιδιού, καθώς σε αυτήν την ηλικία διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την υγιή, ολοκληρωμένη σωματική, συναισθηματική, γνωστική, βουλητική ανάπτυξή του. Σε αυτό παρουσιάζεται κλιμακωτά το περιεχόμενο της αγωγής για τα πρώτα έξι χρόνια της παραμονής του παιδιού στις προσχολικές δομές. Η πορεία διαμόρφωσης των αναλυτικών προγραμμάτων αναδεικνύει το διαρκές μέλημα του πρώτου εργατικού κράτους για την ολόπλευρη ανάπτυξη των πιο μικρών μελών αυτής της κοινωνίας και αυτό γιατί η ικανοποίηση των διαρκώς διευρυνόμενων αναγκών ήταν πρωταρχικός σκοπός της εργατικής εξουσίας.10

Ενδεικτικά, να αναφέρουμε ότι από τη δεκαετία του ’50 μελετήθηκε το σύστημα αισθητικής διαπαιδαγώγησης στις προσχολικές δομές, για την καλλιέργεια της παιδικής δημιουργίας, αναγνωρίζοντας την άρρηκτη σχέση που πρέπει να έχουν η καλλιτεχνική δημιουργία και η εκπαίδευση. Τις κατακτήσεις στον τομέα της αισθητικής αγωγής μάς τις περιγράφει με έναν γλαφυρό τρόπο η συγγραφέας Πέπη Δαράκη, μετά από τη συμμετοχή της στο Διεθνές Συνέδριο της Μόσχας με θέμα «Οκτώβρης – Τέχνες – Παιδί», με αφορμή τον εορτασμό από τα 60 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης: «Επισκεφτήκαμε έναν βρεφονηπιακό σταθμό, στον επάνω όροφο μια ομάδα από 15 παιδιά 3-6 χρόνων, ν” ασχολούνται με διάφορα μιμητικά παιχνίδια, χορό, μουσική. Η δασκάλα έπαιζε πιάνο, συνοδεύοντας τα παιδιά στη ρυθμική γυμναστική, στους χορούς μπαλέτου. Οι κινήσεις τους απόλυτα συντονισμένες και πειθαρχημένες. Η έκφραση ωστόσο του καθενός χωριστά φανέρωνε, μ” έναν ολότελα προσωπικό τρόπο, την καλλιτεχνική συγκίνηση του παιδιού. Η αισθητική αγωγή του παιδιού με τον τρόπο που εφαρμόζεται γίνεται καθημερινό βίωμα, εισχωρεί βαθιά μέσα στην ύπαρξη και τη ζωή του παιδιού, διαπλάθει μια προσωπικότητα πνευματικότερη και καλλιτεχνικότερη».11 Ανάλογη φροντίδα υπήρχε για κάθε είδους καλλιτεχνική δραστηριότητα όπως τα εικαστικά, η μουσική, η ποίηση, η λογοτεχνία. Ξεχωριστός, αναβαθμισμένος ήταν και ο τομέας της φυσικής και σωματικής άσκησης των παιδιών, από τους κατάλληλα καταρτισμένους γυμναστές, με τα σύγχρονα, κατάλληλα υλικοτεχνικά μέσα, στους ανάλογους χώρους.

Επιπλέον, η διαρρύθμιση των κτιρίων υπηρετούσε τη βασική αρχή του σοσιαλιστικού κράτους, ότι είναι ευθύνη της κοινωνίας, με συλλογικό και οργανωμένο τρόπο, να αναλάβει να απαλλάξει το ατομικό νοικοκυριό από τον καταναγκασμό της καθημερινότητας. Δηλαδή, αυτό που είναι κυρίαρχο στον καπιταλισμό, η κάθε οικογένεια να έχει στην ευθύνη της τη σίτιση, την υγεία, τη φροντίδα των παιδιών, αυτό μετακυλίεται στην ευθύνη του σοσιαλιστικού κράτους, που αξιοποιεί όλα τα διαθέσιμα τεχνολογικά και επιστημονικά μέσα ώστε όχι μόνο να παρέχεται αυτή η φροντίδα, αλλά να είναι και αναβαθμισμένη. Ετσι, συνήθως τα κτίρια του παιδικού σταθμού αποτελούνταν από δύο ορόφους, με κεντρική θέρμανση. Στο 2ο όροφο ήταν το γραφείο του διευθυντή με τις ομάδες των μεγαλύτερων παιδιών προσχολικής ηλικίας και η αίθουσα εκδηλώσεων, για τις γιορτές, τη μουσική και τη γυμναστική. Στον 1ο όροφο βρίσκονταν η κουζίνα, το σιδερωτήριο, το πλυντήριο, η βιβλιοθήκη και οι ομάδες των μικρότερων παιδιών.

Για να αποφευχθεί ο θόρυβος του δρόμου, το κτίριο χτίζονταν, κατά κανόνα, στο κέντρο του κήπου, σε απόσταση 25 μέτρα από το δρόμο. Η κάθε ηλικιακή ομάδα είχε δικό της υπνοδωμάτιο, δωμάτιο για τα παιχνίδια, τραπεζαρία. Ολοι οι χώροι είχαν την αναγκαία και ανάλογη υλικοτεχνική υποδομή. Ο κήπος ήταν χωρισμένος σε τόσα μέρη όσες είναι οι ηλικιακές ομάδες, με τα κατάλληλα παιχνίδια για κάθε ηλικία. Επίσης, υπήρχε στάδιο για τις αθλητικές δραστηριότητες των παιδιών, αλλά και ξεχωριστός χώρος με δέντρα και λουλούδια στον οποίο τα παιδιά έκαναν εργασίες, παρατηρήσεις.

Παράλληλα, υπήρχε εκτεταμένο Ενιαίο Δημόσιο Δωρεάν Σύστημα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας, που παρακολουθούσε με επιστημονικό και οργανωμένο τρόπο την έγκυο γυναίκα (προγεννητικός έλεγχος) και ακολούθως την ανάπτυξη του βρέφους. Αλλά και μέσα στους παιδικούς σταθμούς και τα νηπιαγωγεία υπήρχε ειδικός χώρος για την εξέταση των παιδιών, γιατροί παρακολουθούσαν για την ομαλή και σωστή ανάπτυξη των παιδιών.

Σε αυτήν τη σύντομη παρουσίαση της αλματώδους ανάπτυξης του συστήματος Προσχολικής Αγωγής, κατά την πρώτη απόπειρα σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αποτυπώνονται ανεξίτηλα τα σημάδια της ιστορικής υπεροχής αυτού του συστήματος. Τα παιδιά αντιπροσωπεύουν το μέλλον. Είναι αυτή η κοινωνική ομάδα που πιο πολύ από κάθε άλλη έχει ανάγκη από αγάπη και φροντίδα και η στάση της κοινωνίας απέναντί της αποτελεί κριτήριο για την πρόοδό της. Αυτή η κοινωνία, η απαλλαγμένη από τα δεσμά της εκμετάλλευσης, θέλει και μπορεί να ανεβάσει το παιδί και τις ανάγκες του στο βάθρο της κοινωνικής προόδου.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Β.Σ. Μούχινα «Παιδική Ψυχολογία», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή» και «Ελληνικά Γράμματα», «Η Λαϊκή Μόρφωση στην ΕΣΣΔ» συλλογή ντοκουμέντων (1917 – 1977), Πενταγκόγκικα, Μόσχα.

2. Απαντα Λένιν, τόμος 39.

3. Από τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, στο λήμμα «Προσχολικά ιδρύματα και προσχολική παιδαγωγική», εκδ. «Ακάδημος», 1982.

4. «The passion for Educating the «New Man» Q Debates about Preschooling in Soviet Russia, 1917 – 1925», Yordanka Valkanova, History of education Quarterly Vol. 49 No.2 May 2009.

5. Εφημερίδα «Ελεύθερος Ανθρωπος», 6 και 11 Οκτώβρη 1934.

6. «Public education: USSR yesterday, today, tomorrow» Mikhail Prokofyev, Moscow.

7. Γνωριμία με την ΕΣΣΔ 12, Ιρινα Οφτσινίκοβα «Τα παιδιά, η προνομιούχα τάξη», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1980.

8. «Two worlds of childhood: US and USSR» Urie Bronfenbrenner, pub. London, Russell Sage Foundation, 1971.

9. Β.Σ. Μούχινα «Παιδική Ψυχολογία», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή» & «Ελληνικά Γράμματα», 1990.

10. Εκτενές απόσπασμα από περιοδικό «Θέματα Παιδείας», τ. 14/2003, άρθρο του Ελισαίου Βαγενά «Η Σοβιετική Παιδαγωγική Εμπειρία – Η επικαιρότητα των βασικών παιδοψυχολογικών αντιλήψεων και αρχών οργάνωσης της σοβιετικής εκπαίδευσης».

11. Πέπη Δαράκη, «Η Αισθητική Αγωγή του Παιδιού», εκδ. «Αντιπαράλληλα», 1979